در جریان جنگ جهانی دوم و اشغال ایران و در پی کنفرانس قاهره – پیش از کنفرانس های پوتسدام و یالتا-، از ۶ تا ۹ آذرماه ۱۳۲۲ (۲۸ نوامبر تا ۱ دسامبر ۱۹۴۳)، کنفرانسی به نام، «کنفرانس تهران» به صورت سری و محرمانه در سفارت شوروی در تهران، پایتخت ایران برگزار شد. در این کنفرانس رهبران سه كشور متفقین یعنی انگلیس: وینستون چرچیل، آمریکا: فرانکلین دلانو روزولت، و شوروی: ژوزف استالین شرکت داشتند.
مدرسه آنلاین- این سه كشور در سال های جنگ دوم جهانی سه كنفرانس مهم در تهران، یالتا و پوتسدام تشكیل دادند و در آنها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود درباره شرایط بین‌المللی و اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و همچنین تقسیم ممالك جهان به مناطق نفوذ، به توافق هایی رسیدند. هدف کلی همه این کنفرانس ها توافق درباره چهره جهان پس از پایان جنگ جهانی دوم بود. هم چنین استقلال و تمامیت ارضی ایران با صدور اعلامیه ای در پایان کنفرانس تضمین گردید ولی امضا‌كنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند.
قسمتی از این توافق ها و قول و قرارها پس از پایان جنگ موجب بروز اختلاف و سوءتعبیرهائی شد كه اساس اختلافات سیاسی طرفین و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوك شرق و غرب بود.
مهمترین تصمیماتی كه در كنفرانس تهران آغاز شد عبارت بودند از:
ـ ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریكائی، انگلیسی، كانادائی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323.
ـ ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاك شوروی در تیر 1323.
در جریان این کنفرانس، تهران به صحنه فعالیت جاسوسان سازمان های مختلف تبدیل شد. از آغاز جنگ دوم جهانی سازمان‌های جاسوسی نازی طرح‌هایی برای قتل سران سه دولت دشمن تنظیم کرده بودند و این بار در تهران بهترین فرصت بدست آمده بود و به هیچ وجه نمی‌خواستند آن را از دست بدهند.
این کنفرانس از این جهت سری بود که آلمان ها در صدد ترور رهبران سه کشورِ درگیر در جبهه مقابل متحدین بودند. هیتلر ابتدا اوتو اسکورزنی ملقب به خطرناک‌ترین مرد اروپا را مأمور اجرای عملیات ساخته بود. به همان نسبت که طرح شکل می‌گرفت کلیه رؤسای سازمان جاسوسی آلمان نیز در آن وارد می‌شدند. صدها قاتل حرفه‌ای نازی با چتر نجات در خاک ایران پیاده شدند، انتلیجنس سرویس انگلیس و او. اس. اس امریکا مأموران خود را روانه پایتخت ایران کردند و بریا رئیس سازمان ان.ک. و.د و گ. ب.او شوروی نیز 3000 تن از افراد خود را روانه ایران ساخت. و بدین ترتیب تهران به پایتخت جاسوسی جهان تبدیل شد.
کنفرانس تهران نقطه اوج همکاری های انگلستان- آمریکا- شوروی بود. این اتحاد علی رغم چند مورد اختلاف نظر و مجادله، به تدریج قوی تر شد. در ابتدا این سه قدرت تنها می توانستند در مورد مسائل نظامی با هم توافق کنند، اما بعدها در دستیابی به توافق سیاسی هم به موفقیتهایی نایل شدند. برگزاری کنفرانس تهران یک موفقیت سیاسی عمده برای متفقین محسوب می شد. از این پس دسترسی به یک نظام نوین و عادلانه جهانی، پس از پیروزی مشترک متفقین، عملی تر به نظر می رسید.
در خلال این کنفرانس، در روز ۲۹ نوامبر، چرچیل به جهت شجاعت و دلاوری نیروهای ارتش شوروی در پاسداری از شهر استراتژیکِ استالینگراد، یک شمشیر را که به شمشیر استالینگراد شهرت یافت، به استالین اهدا کرد.
به موجب اسناد و مدارك محرمانه‌ای كه بعدا درباره جریان مذاكرات كنفرانس تهران منتشر شد استالین در این كنفرانس موضوع منابع نفتی ایران و كشورهای ساحلی خلیج‌فارس را نیز مطرح كرد و خواستار توافقی درباره تقسیم این منابع در آینده شد. ولی چرچیل گفت كه زمان طرح این مسئله نیست و مسائل اقتصادی جهان باید به طوركلی در پایان جنگ مورد بررسی قرار بگیرد.
برگزاری نشست رهبران متفقین در تهران در مشخص کردن سرنوشت جنگ نیز نقش بسزایی داشت. عملیات دی‌دی و هجوم سربازان متفقین به سواحل نرماندی فرانسه در تهران کلید زده شد. استالین خواستار اجرای این عملیات بود تا از فشار ارتش آلمان در جبهه شرقی علیه شوروی کاسته شود. اما چرچیل مخالف بود و طرح‌های دیگری داشت. حضور روزولت در تهران و پشتیبانی او از ایده استالین، چرچیل را وادار کرد تا این طرح را بپذیرد. متفقین همچنین در تهران متعهد شدند که پس از جنگ از ایران خارج شوند و استقلال این کشور را به رسمیت بشناسند. اما با پایان جنگ، شوروی از این کار اجتناب کرد و اقدام به حمایت و تأسیس دولت‌های تجزیه‌طلب در آذربایجان و کردستان کرد که با زیرکی نخست‌وزیر احمد قوام مجبور به عقب‌نشینی و ترک ایران شد.
نکته مهم درباره نفرانس تهران آنجا بود که رهبران آمریکا و بریتانیا و شوروی بدون این که دولت ایران خبر داشته باشد، برای برگزاری کنفرانس تهران به ایران سفر کردند. و از انجا که این كنفرانس در محل سفارت شوروی برگزار شد، شاه نیز برای شركت در كنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود اما در جریان كنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار کردند.
در مرداد 1400، پس از گذشت چندین دهه، سفارت روسیه در تهران عکسی منتشر کرده که نوعی بازسازی تصویر کنفرانس تهران است و در آن سفرای روسیه و انگلیس (بریتانیا) حضور دارند. این تصویر باعث آزرده خاطر شدن مردم ایران شده اند.
