کساء در زبان عربی از ریشه «کسو»، به لباسی میگویند که خود را با آن بپوشانند. به عنوان زیرانداز و رو انداز نیز به کار رفته است. این واژه در حدیث کساء، با توجه به سخن امّ سلمه که میگوید: کسایی را که زیرانداز ما بود به رسول خدا دادم، به همین معنا است.
گفته شده هیچ یک از احادیثی که پیرامون رویداد کساء رسیده است، آن را به طور کامل بیان نکرده و هریک فقط به بخشی از آن اشاره کردهاند. محمد محمدی ریشهری با بهرهگیری از تمام روایات تصویر کاملی از این رویداد ارائه کرده و آن را چنین نقل کرده است:
گفته شده ماجرای کساء در پی نزول آیه تطهیر و در جهت تفسیر و تبیین آن و در خانه ام سلمه تحقق پیدا کرد. به گفته علامه حلی، نازل شدن آیه تطهیر در خانه ام سلمه از مطالبی است که امت اسلام بر آن اجماع دارد و بهصورت متواتر از ائمه (ع) و بسیاری از اصحاب نقل شده است. ابن حجر نیز بر آن است این آیه در خانه ام سلمه نازل شده است. شیخ مفید از اصحاب حدیث نقل کرده که درباره این آیه از عمر سؤال شد و او گفت: «دربارۀ آن، از عایشه سؤال کنید» و عایشه در پاسخ گفت: «این آیه در خانه خواهرم امّ سلمه نازل شده است. پس درباره آن، از او بپرسید که در زمینه این آیه، از من آگاهتر است». سیوطی نیز در «دُرُّ المنثور» از ابن مردویه نقل کرده که ام سلمه گفت: آیه «انما یرید الله…» در خانه من نازل شد.
سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخپژوه شیعه قرن ۱۴ قمری، زمان حدیث کساء را مدتی پس از ولادت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) دانسته است. بر اساس روایتی در کتاب امالی شیخ طوسی، محدث شیعه قرن پنجم قمری، ماجرای حدیث کساء پس از نزول آیه تطهیر و برای تعیین مصداقهای آن نازل شده و گفته شده آیه تطهیر در ماه ذیحجه نازل شده است.
این روایت در کتب تفسیری شیعه از جمله تفسیر قمی، تفسیر فرات کوفی، مجمع البیان و البرهان فی تفسیر القرآن و منابع حدیثی شیعه همچون اصول کافی، و امالی شیخ طوسی نقل شده است.
حدیث کساء در کتب حدیثی اهل سنت همچون صحیح مسلم، مسند احمد بن حنبل و اسد الغابة اثر ابن اثیر و منابع تفسیری آنها مانند جامع البیان اثر محمد بن جریر طبری، تفسیر القرآن العظیم اثر ابن ابیحاتم رازی، الکشاف اثر زمخشری، التفسیر الکبیر اثر فخر رازی و الجامع لاحکام القرآن اثر قرطبی، تفسیر القرآن العظیم اثر ابن کثیر و الدرالمنثور سیوطی نقل شده است.ابن تیمیه در منهاج السنة و ابن حجر در الصواعق المحرقه سند این حدیث را صحیح شمردهاند.
حدیث کساء در صحیح مسلم چنین نقل شده است: عایشه گوید:
روزی رسول خدا بیرون آمد و عبایی نقشدار که از موی سیاه بافته شده بود، بر دوش داشت. ابتدا حسن (ع) آمد، او را زیر عبا جای داد؛ پس از او حسین (ع) آمد، او را هم به زیر عبا جای داد، سپس فاطمه آمد و در زیر عبا قرار گرفت، بعد علی (ع) آمد و او را هم همراه دیگران زیر عبا جای داد و فرمود: «إنّما یریدُ اللّه لِیذْهِبَ عَنْکُم الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُم تَطْهِیراً»
ائمه (ع) برای اثبات برتری خود در موارد متعددی به حدیث کساء استناد کردهاند. از جمله:
امام علی (ع) در بیان یکی از دلایل حقانیت خود به خلافت و جانشینی پیامبر (ص) از حدیث کساء یاد میکند و به خلیفه یادآوری میکند:
زمانی که اصحاب پیامبر (ص) در مورد فضائل خود به همدیگر تفاخر میکردند امام علی (ع) در بیان برتری خود و اهل بیت (ع) خود از حدیث کساء یاد کرد.
بعد از صلح امام حسن با معاویه و بعد از سخنرانی معاویه، امام حسن (ع) در طی سخنرانی و بعد از ذکر آیه مباهله در شأن اهل بیت (ع)، در بیان فضیلت خود و اهل بیت (ع) به حدیث کساء استناد کرد.
حدیث کساء منقول در مفاتیح الجنان که امروزه مشهور شده، با آن تفصیل و عبارات در کتب معتبر شیعه و اهل سنت وجود ندارد. شیخ عباس قمی در کتاب منتهی الآمال پس از اینکه اصل حدیث کساء را از احادیث متواتر دانسته، درباره حدیث کساء شایعشده مینویسد: «اما حدیث معروف به حدیث کسا که در زمان ما شایع است به این کیفیت در کتب معتبره معروفه و اصول حدیث و مجامع متقنه محدثان دیده نشده و میتوان گفت از خصایص کتاب منتخب طریحی است.»
بسیاری از محدّثان شیعه همچون کلینی، شیخ طوسی، شیخ مفید، طبرسی و ابن شهر آشوب در کتب خود، حدیث کسا را همانگونهای که در صدر این نوشته آمده است با اختلاف تعابیر آوردهاند.
به گفته محمد محمدی ریشهری حدیث کسای شایعشده نخستین بار در کتاب «المنتخب فی جمع المراثی و الخطب» اثر فخرالدین طُرَیحی (درگذشت ۱۰۸۵ق) بدون سند و بعدها در کتاب «عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال» اثر عبدالله بحرانی اصفهانی با سند کامل نقل شده است. گفته شده شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح الجنان نیز این حدیث را در مفاتیح ذکر نکرده است، بلکه پس از رحلت او و برخلاف میلش به آن افزوده شده است.
ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید شیعه، سند «عوالم العلوم» را از جهاتی همچون فاصله زیاد برخی از راویان سند، مخدوش دانسته، ولی محتوای آن را بدون اشکال شمرده است. از نظر او با توجه به اهمیت بعضی از علما به قرائت این حدیث و «احادیث من بلغ»، به قصد رجا میتوان آن را برای برآورده شدن حاجات خواند. سیدمحمدصادق روحانی، از مراجع تقلید شیعه، سند صاحب عوالم را در نهایت اعتبار و راویان آن را ثقه شمرده است. از نظر وی این حدیث دارای مضامین عالیای است که در احادیث معتبر فراوان یافت میشود. ازاینرو تردیدی در محتوای حدیث نیز وجود ندارد.
شرحهای حدیث کساء
گروهی از دانشمندان شیعه رسالههای مستقلی درباره اسناد حدیث کساء و اثبات اعتبار آن پرداختهاند که از جمله آنهاست:
سند حدیث کساء، از مرعشی نجفی، چاپ ۱۳۵۶ق.
آیة التطهیر فی الخمسة اهل الکساء، از محییالدین موسوی غریفی، چاپ ۱۳۷۷ ق.
حدیث الکساء عند اهل السنة، از سید مرتضی عسکری، چاپ اول ۱۳۹۵ ق، و چاپ دوم با افزودن منابع شیعی، ۱۴۰۲ ق.
سند حدیث شریف کساء، از علیاکبر مهدیپور، چاپ ۱۴۱۰ ق.
همچنین شرحهایی بر متن معروف حدیث کساء نوشته شده که از آن جمله است:
التحفه الکسائیه، از شیخ محمد حسین کسائی بافقی یزدی حائری (م ۱۳۱۰ ق).
کشف الغطاء عن حدیث الکساء، از شیخ علی آل عبدالغفار کشمیری (م ۱۳۴۵ ق)؛ و نیز دهها تن از شعرای نامدار عرب و فارس و ترک و لر و اردو، حدیث کساء را به نظم درآوردهاند.