تشبیه و ارکان آن با مثال به زبان ساده
امروز فضای مجازی و بستر اینترنت به یکی از مراجع مهم برای دانش آموزان تبدیل شده است تا با مراجعه به آن پاسخ بسیاری از پرسش های خود را بیابند.
تحریریۀ مدرسه آنلاین تلاش می‌کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.
امروز بحث تشبیه را از درس علوم و فنون ادبی پایۀ یازدهم با هم می‌خوانیم.
تشبیه چیست؟
«تشبیه» (Simile) به معنی چیزی را به چیز دیگر مانند کردن و شبیه کردن است. در اصطلاح ادبی، تشبیه به معنی مانند کردن کسی یا چیزی به کس دیگر یا چیز دیگر در صفتی به وسیلۀ ادات تشبیه است. پدیده‌ها و اجسام را می‌توانیم از دو طریق به هم مربوط کنیم: یکی به وسیله شباهت (تشبیه و استعاره) و دیگری با مجاورت (مجاز).
ارکان تشبیه
تشبیه را در آرایه های ادبی به چهار رکن تقسیم کرده‌اند که مشبه و مشبه‌به را که در اصطلاح طرفین تشبیه می‌نامند، دو رکن اصلی تشبیه به شمار می‌آیند.
- مشبه
- مشبه‌به
- ادات تشبیه
- وجه شبه
مشبه
کلمه‌ای است که آن را به چیز دیگر مانند کرده‌اند. به عبارت دیگر چیزی یا کسی که می‌خواهیم آن را به کسی یا چیزی دیگر مانند کنیم.
مثال: چون رود می گذرد عمر ما
عمر را به رود تشبیه کرده است. بنابراین عمر، مشبه است.
مشبه به:
آنچه که مشبه را به آن تشبیه می کنیم. به عبارت دیگر چیز یا کسی که مشبه را به آن مانند می کنیم.
مثال: چون رود می گذرد عمر ما
ادات تشبیه
به اداتی که نشانگر تشبیه هستند، ادات تشبیه گفته می‌شود. پرکاربردترین این ادات عبارتند از: «مانند، مثل، همانند، به‌سان، چون، چو، به کردار، پنداری، گویی، به رنگ، به شکل، به اسلوب و…».
مثال: چون رود می گذرد عمر ما
وجه شبه
آنچه موجب می‌شود مشبه را به مشبه به تشبیه کنیم (صفت مشترک).
مثال: چون رود می گذرد عمر ما
گذشتن وجه شبه عمر و رود است.
انواع تشبیه
1- تشبیه تام: تشبه اگر هر چهار رکن را داشته باشد به آن تشبیه کامل(تام) می گویند.
2- تشبیه مجمل: به تشبیهی که وجه شبه در آن حذف شده باشد تشبیه مجمل می‌گویند.
3- تشبیه مؤکّد یا تشبیه محذوف‌الأدات یا تشبیه بالکنایه: به تشبیهی می‌گویند که ادات تشبیه در آن حذف شده باشد.
4- تشبیه صریح یا مرسل: اگر ادات در تشبیه ذکر شود به آن تشبیه صریح یا تشبیه مرسل می‌گویند.
5- تشبیه بلیغ یا فشرده: اگر ادات و وجه شباهت از یک تشبیه حذف شود به آن تشبیه بلیغ می‌گوییم و ارزش ادبی آن از تشبیه کامل بیشتر است.
مثال: تو دِی ماهی و آن دلبر بهار است/ رسیدن۫تان به هم دشوار کار است (فخرالدین اسعد گرگانی)
در مثال بالا دو تشبیه داریم که در هر دو ادات و وجه شباهت حذف شده است و مثال دارای دو تشبیه بلیغ است.
در تشبیه اول شاعر مخاطب خود را به دی ماه تشبیه کرده است و وجه شباهت آن را نیاورده است. از مشخصات بارز دی ماه زرد بودن و پائیزی بودن و یک حالت مرگ را در خود به خواننده واگذار کرده است و این ابهام در شباهت و اجبار به تفکر یک زیبایی خاصی به شعر داده است.
اصل تشبیه اول : تو مثل دی ماه رنگ پریده و زرد هستی.
اصل تشبیه دوم : آن دلبر مثل بهار سر سبز و شاد است.
تشبیه بلیغ دو نوع است:
1 ـ تشبیه بلیغ غیر اضافی
2 ـ تشبیه بلیغ اضافی
تشبیه فشرده گاه به صورت اضافی (مضاف و مضاف الیه) و گاه به صورت غیر اضافی به کار می رود (تشبیه های غیراضافی معمولاً به صورت جمله اسنادی هستند)؛ برای مثال:
کیمیایِ سعادت (اضافی) سعادت، کیمیا است. (غیراضافی)
در مثال‌های زیر:
*دست از مسِ وجود چو مردان ره بشوی / تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی (حافظ)
* آتش خشم اوّل در خداوند خشم افتد؛ پس آنگه زبانه به خصم رسد یا نرسد. (گلستان سعدی)
وجود به مس، عشق به کیمیا و خشم به آتش در ترکیب هایی اضافی مانند شده‌اند.
*تو سرو جویباری، تو لاله بهاری / تو یار غمگساری، تو حور دلربایی (فرخی سیستانی)
در این بیت نیز معشوق به سرو، لاله و حور تشبیه شده است.
چند نمونه دیگر از این نوع تشبیه:
گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد؟ / اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم (سعدی)
اکسیر عشق؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: عشق / مشبّهٌ به: اکسیر // زر شدم؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: من / مشبّهٌ به: زر
نگارش دهد گلبن جویبار / در آیینۀ آب رخسارها (علّامه طباطبایی)
آیینۀ آب؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: آب / مشبّهٌ به: آیینه
مادری دارم بهتر از برگ درخت/ دوستانی بهتر از آب روان/ و خدایی که در این نزدیکی است. (سهراب سپهری)
مادری [مانند] برگ درخت؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: مادر / مشبّهٌ به: برگ درخت // دوستانی [مانند] آب روان؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: دوستان / مشبّهٌ به: آب روان
