سجع و انواع آن را یکبار برای همیشه یاد بگیر

امروز فضای مجازی و بستر اینترنت به یکی از مراجع مهم برای دانش آموزان تبدیل شده است تا با مراجعه به آن پاسخ بسیاری از پرسش های خود را بیابند.

تحریریۀ مدرسه آنلاین تلاش می‌کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.

امروز بحث سجع را از درس علوم و فنون ادبی پایۀ یازدهم با هم می‌خوانیم.

سجع چیست؟

سجع واژه‌ای عربی و از مصدر تسجیع است. این کلمه در زبان عربی در معانی بانگ کبوتر، کلام موزون و قافیه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در اصطلاح ادبی می‌توان گفت سجع در نثر همانند قافیه در نظم است؛ یعنی، وزن یا آهنگ کلمات پایانی جمله با هم یکسان باشند. در این صورت به آن واژه‌ها، واژه مسجع و به آهنگ برخاسته از واژه‌ها سجع می‌گویند.

در گلستان سعدی و آثار خواجه عبدالله انصاری، نمونه‌های شاخصی از نثر مسجع را می‌توان یافت.

انواع سجع

سجع به سه نوع متوازی، مطرف و متوازن تقسیم می‌شود. علت این تقسیم‌بندی، تفاوت در وزن و یا طول هجاها در نظر گرفته شده است.

سجع متوازی

اول اینکه باید به خاطر داشته باشید که تعداد هجاهای کلمات و نوع آن‌ها (کوتاهی و بلندی) در سجع متوازی با هم برابر است. دوم اینکه سجع متوازی یکی از این دو ویژگی را دارد:

تفاوت اولین صامت در واژه‌های تک‌هجایی، مثلاً باز و ساز.
تفاوت نخستین صامت هجای قافیه (هجایی که دربردارنده آخرین حرف اصلی قافیه است)، مثلاً گسست (گُ + سست) و شکست (شِ + کست).
نکتۀ مهمی که باید به آن توجه کنید این است که ما در صنایع لفظی به شکل نوشتار کاری نداریم و آنچه اهمیت دارد، تلفظ است. برای مثال، در بیت زیر از حافظ، بین «تارِ» و «چاره» سجع متوازی برقرار است:

زلفت هزار دل به یکی تارِ مو ببست
راه هزار چاره‌ گر از چار سو ببست

نکتۀ جالبی که دانستن آن خالی از لطف نیست، این است که اگر دو سجع متوازی در جمله‌ای در کنار یکدیگر بیایند، صنعت ازدواج به وجود می‌آید، مانند بیت زیر از سعدی:

شبی و شمعی و جمعی چه خوش بود تا روز
نظر به روی تو کوری چشم اعدا را

سجع مطرف

در حالت کلی کلماتی که وزن مختلف و حرف رَوی متفاوت دارند، با عنوان سجع مطرف شناخته می‌شوند. سجع مطرف دو قسم دارد؛

1- تعداد هجاها برابر هستند ولی کلمه از نظر کوتاهی یا بلندی هجاهای حروف روی متفاوت است. برای مثال دو کلمه خدا و گویا، هر یک دو هجا دارند، اما در کلمه خدا، هجای اول بلند است و هجای اول کلمه گویا کوتاه است.

2- تعداد هجاها در دو کلمه متفاوت است؛ به‌طور معمول، یک کلمه تک‌هجایی و یک کلمه دوهجایی‌ست و صامت ابتدایی قافیه متغیر است. مثل کلمات شانه و نشانه یا کار و شکار.

دوستی را که به عمری فرا چنگ آرند، نشاید که به یک دَم بیازارند.

سجع متوازن

در سجع متوازن، واژه‌ها، هم از نظر تعداد و هم کیفیت (کوتاهی و بلندی) مساوی هستند. اما هجایی از آن‌ها که دربردارنده آخرین حرف اصلی قافیه (واک رَوی) است، متفاوت است و به بیان دیگر، واک روی آن‌ها تفاوت دارد. صامت اولین هجای قافیه نیز می‌تواند متغیر باشد یا نباشد. مثلاً گشایش و ستایش یا کار و کام سجع متوازن دارند.

مثال:

شریف و کریم
بهار و نهال

برای درک بهتر این نوع از سجع، به مثال‌های زیر توجه کنید:

فلان را اصلی است پاک و طینتی است صاف

بحری است مواج و شخصی نقاد

سجع در جملات

وقتی در جملات یک نثر تعداد سجع زیاد شود، می‌تواند باعث پدیدار شدن آرایه‌های دیگری مانند ترصیع، موازنه، تضمین‌الامزدوج و مزدوج نیز باشد که مختصر اشاره‌ای به آن هم خواهیم داشت.

1- ترصیع

زمانی ترصیع در نثر رخ می‌دهد که بین کلمات دو جمله به صورت نظیر به نظیر سجع متوازی برقرار شده باشد و به کلامی که در آن آرایه ترصیع به کار رفته‌باشد، مرصّع می‌گویند.

شد مزین به تو مقام و محل
شد مبین به تو حرام و حلال

نکته: اگر کلمات آخر مصراع یک بیت به جای سجع متوازی،‌ سجع متوازن به وجود آمده بود، باز هم آرایه ترصیع داریم.

2- موازنه

وقتی در بین کلمات نظیر به نظیر جملات، سجع متوازن برقرار باشد، آرایه موازنه خواهیم داشت.

نکته: گاه در موازنه، به جای سجع متوازن از سجع متوازی استفاده می‌شود و حتی استفاده از ترکیب دو سجع متوازن و متوازی در کلمات نیز مجاز است. نام دیگر این آرایه، ممالثه است.

ای اژدهای چرخ دلم بیشتر بخور
وی آسیای نحس تنم نیک‌تر بسای

جالب است بدانید، موازنه از سبک‌های شخصی و بارز مسعود سعد سلمان است.

3- تضمین المزدوج

وقتی در انتهای دو جمله، از سجع متوازی یا مطرف استفاده شود و همینطور در اواسط جملات نیز انواع سجع به کار رفته شده‌ باشد، تضمین المزدوج یا اعنات ‌القرینه اتفاق می‌افتد. باید توجه داشت که در این حالت نیازی نیست که دو بخش قرینه مساوی باشند.

فلان به ‌سیرت گزیده و عادت پسندیده، معروف است و به‌خدمتکاری دولت و طاعت‌داری حضرت موصوف است.

4- مزدوج

مزدوج یا قرینه به حالتی می‌گویند که نوعی سجع در بین جملات برقرار است که فقط با یک یا دو مورد اختلاف هجایی جزئی، توصیف می‌شود.

هر که بر زیردستان نبخشاید
به جور زبردستان گرفتار آید