با اولین دانشگاه مدرن ایران آشنا شویم
دارالفنون به عنوان اولین مدرسه و دانشگاه مدرن در ایران می باشد و یکی از بهترین جاذبه های کشور است که از اهمیت تاریخی ویژه ای برخوردار است. در سال 1244 قمری وقتی امیرکبیر به روسیه سفر کرد، مدارس و حوزه های علمیه متعددی را در این کشور مشاهده کرد و پس از بازگشت تصمیم بر احداث مدرسه دارالفنون در ایران گرفت.
مدرسه آنلاین- دارالفنون اولین مدرسه در ایران است که در شهر تهران واقع شده است. این مدرسه بزرگ و تاریخی که توسط امیرکبیر ساخته شده از 50 کلاس مختلف تشکیل شده است. دارالفنون از اهمیت ویژه گردشگری برخوردار است و به همین دلیل بسیاری از گردشگران از سراسر نقاط جهان در این محل حضور می یابند.
تاسیس
سنگ بنای دارالفنون در اوائل ۱۲۶۶ه.ق. در زمین واقع در شمال شرقی «ارگ» سلطنتی که پیش از آن سربازخانه بود نهاده شد. نقشه آن را «میرزا رضای مهندس» کشید و «محمدتقیخان معمار باشی» بنای آن را ساخت و شاهزاده «بهرام میرزا» به کار بنائی آن رسیدگی میکرد. ساختمان شرقی دارالفنون تا اواخر ۱۲۶۷ه.ق. به پایان رسید و مورد استفاده قرار گرفت. دارالفنون روز یکشنبه پنجم ربیعالاول ۱۲۶۸ه.ق.(۱۲۳۱ش.) سیزده روز پیش از کشته شدن بانی آن افتتاح شد و شاه در این روز پیش از شکار به مدرسه آمد. اصول مشق پیاده نظام، نخستین درس در همین روز بود. در پشت دارالفنون کارخانه شمع و کافور و آزمایشگاه فیزیک و شیمی و دواسازی برپا شد و چاپخانهای هم ضمیمه آن گردید.
نامگذاری
مدرسه دارالفنون طی سالیان دراز نام آن تغییر های بسیاری کرد. در زمانی که کار ساخت دارالفنون آغاز شد هیچ نامی برای آن در نظر گرفته نشده بود و از بنای آن با نام های مختلف مربوط به محل تعلیم و تربیت یاد می شده است. از جمله نام هایی که بر روی این مکان گذاشته شده است می توان به: مدرسه جدید، تعلیم خانه، معلم خانه، مکتب خانه و مدرسه نظامیه اشاره نمود. پس از نزدیک شدن به تاسیس این مدرسه امیرکبیر نسبت به نامگذاری آن اقدام نمود. توجه داشته باشید که امیرکبیر طی نامه ای که به سفیر ایران در روسیه نوشته است از این مکان با عنوان مدرسه نظامیه یاد کرده است.
بخش های مختلف
مدرسه دارالفنون تشکیل شده از بخش های مختلفی می باشد که تمامی این بخش ها به تدریس علم اختصاص داده شده بود. این مدرسه تشکیل شده از 50 اتاق می باشد که در تمامی این اتاق ها کنده کاری ها و گچبری های زیبایی انجام شده و اتاق ها فضایی آرام و دل انگیز دارند. این اتاق ها از نظر اندازه دقیقا شبیه به یکدیگر هستند و مدارس امروزی در هر یک از این کلاس ها یک نوع درس به دانش آموزان تعلیم داده می شد. جلوی هر یک از اتاق های دارالفنون یک ایوان ساخته شده است و تمامی اتاق ها به شکل مربع با طول و عرض 4 متر می باشد.
بر روی برخی از دیوارهای اتاق و راهروهای آن گچبری های بسیار شکیل همراه با تذهیبات خاصی انجام شده است. در این اتاق ها بخشی برای نشستن آموزگار تعبیه شده بود که به دلیل بلندتر بودن این بخش نسبت به سایر بخش های کلاس اشراف کامل بر کلاس دارد. قسمت کف کلاس ها از سنگ پوشانده شده است و در زمان قدیم دانش آموزان بر روی قالی هایی که بر روی سنگ پهن می شده می نشستند.
حیاط دارالفنون
حیاط دارالفنون یکی از دیگر بخش های زیبای مدرسه می باشد که در این حیاط تمامی عوامل دخیل بر زیبایی در نظر گرفته شده است. در بخش میانی حیاط مدرسه یک حوض بزرگ تعبیه شده است که به زیبایی هرچه تمام تر فضا افزوده است. امروزه نیز این حوضچه باقی مانده و در داخل آن در تمامی اوقات آب زلالی وجود دارد. این حوضچه مصارف گوناگونی داشته است و مهمترین استفاده آن آب خوردن دانش آموزان بوده است. سرچشمه آب حوضچه از قنات معروف آب شاه بوده است که دارای آب زلالی بوده و یکی از بهترین آب های تهران در آن زمان بوده است.
قرار گرفتن حوضچه در میان درختان زیبا و بزرگ فضا را زیباتر نموده است و درختانی که در اطراف حوضچه قرار گرفته اند زردآلو، شاه توت، توت و گوجه هستند که در همان زمان ساخت دارالفنون ساخته شده اند. اطراف حوضچه به صورت سنگ کاری شده بوده و دور تا دور فضای حیاط را پوشش داده است که از طریق این راه ها می توانید رفت و آمد داشته باشید. امروزه یک دستگاه کوچک در وسط حوضچه تعبیه شده که آب را مانند فواره به آسمان پرتاب می کند.
دروازه دارالفنون
دروازه دارالفنون یکی از زیباترین بخش های این مدرسه می باشد که معماری زیبایی داشته و توجه همگان را به خود جلب خواهد کرد. این دروازه به صورت کاملا سنتی معماری شده و با مشاهده آن می توانید به فرهنگ و معماری اصیل ایرانی پی ببرید. این دروازه دارای طاق بزرگی می باشد از دو طرف درگاه قابل مشاهده است. در بخش میانی و بالای دروازه یک کتیبه بزرگ آبی رنگ تعبیه شده است که در میان این کتیبه نام دارالفنون و سال تاسیس آن حک شده است.
برای نگهداری طاق دروازه 2 ستون نقره ای رنگ ساخته شده بود که این ستون ها به شکل استوانه بوده و استحکام بسیار بالایی دارند. در بخش بالایی دروازه اصلی آن دو لنگه چوبی قهوه ای رنگ قرار گرفته که طاق دروازه بر روی این چوب ها قرار گرفته است. دروازه اصلی این مدرسه در خیابان ناصر خسرو کنونی می باشد و به دلیل دسترسی راحت مورد بازدید بسیاری قرار گرفته است. برای ساخت دروازه نیز از آجر استفاده شده است که نشان دهنده معماری اصیل ایرانی می باشد.
برنامه آموزشی
نظر امیرکبیر در ایجاد دارالفنون در درجه اول به دانش و فن جدید معطوف بود و بعد به علوم نظامی توجه داشت. این معنی از نامههای امیرکبیر راجع به رشته تدریس استادان استخدام شده روشن میگردد. رشتههای تحصیلی دارالفنون بازتاب تخصصهای نخستین گروه از معلمان اتریشی و ایتالیایی بود و عمدتا خصلت نظامی داشت: پیاده نظام، توپخانه، سوارهنظام، هندسه، معدنشناسی، پزشکی و جراحی، فیزیک و داروسازی و علاوه بر این با تاریخ، جغرافی، فارسی و عربی نیز آشنا میشدند. زبانهای اروپایی نیز در برنامههای آموزشی جای مهمی داشتند. معلمان اتریشی فارسی نمیدانستند و مترجمانی هم که زبان آلمانی بدانند بهاندازه کافی در دسترس نبودند. در نتیجه، فرانسه به عنوان زبان آموزشی در دارالفنون پذیرفته شد. تعداد زیادی از دانش آموزان در کلاس زبان فرانسه شرکت میکردند؛ اگر چه تنها هنگامی که به سطحی از ورزیدگی میرسیدند که به آنها اجازه پیگرفتن سایر کلاسهایشان داده میشد. همه دانش آموزان تحصیلات خود را در یک سطح آموزشی آغاز کردند. که در کل، دانش آموزان میتوانستند، فارسی را بخوانند و بنویسنند و کمی هم ادبیات فارسی میدانستند. دانش آموزان بر اساس پیشرفتشان و چگونگی انجام امتحانشان به سه گروه تقسیم میشدند. دانش آموزان پیشرفته غالبا در آموزش دآنش آموزان ابتدائی کمک میکردند. امتحانات سالی سه بار انجام میشد و به دانش آموزان ممتاز جوایزی اهدا میشد. همه دانش آموزان دو دست لباس متحدالشکل داشتند، یکی برای زمستان و یکی برای تابستان که رشته تحصیلیشان را مشخص میکرد. برای کلاس اولیها که در دارالفنون ثبت نام میکردند، مدت تحصیل تقریبا هشت سال بود؛ اما بعدها این مدت به چهار سال کاهش یافت. اگر چه دانش آموزان غالبا چهار سال دیگر در مدرسه میماندند، تا به امر آموزش کمک کنند.
نظام آموزشی
سن دانش آموزان به هنگام ورود به مدرسه بین چهارده تا شانزده سال بود. بعضی که نفوذ بیشتری در دستگاه سیاسی داشتند، با سن بیشتری در مدرسه به تحصیل مشغول میشدند. مسئله بزرگ در مرحله اول سطح سواد دانش آموزان و معلومات آنها بود که در ابتدا همگی در یک کلاس درس میخواندند و بعدها، به علت اختلاف سواد و فهم شاگردان کلاسها به مراتب مختلف تقسیم میشدند. با اینکه همه معلمان در کار تدریس دانا و توانا بودند، کار تدریس بر ایشان آسان نبود و شاگردان پیشرفت زیادی نمیکردند. زیرا در سالهای اول نه معلمان به زبان خارجی آشنا بودند و نه شاگردان به قدر کافی خارجی میدانستند؛ از این رو معلمان پس از اتمام درسهای روزانه، هنگام فراغت به تهیه و تنظیم مواد درسی روز بعد میپرداختند. معلمین خارجی و ایرانی توسط مترجمین خود به دانش آموزان کلاسهای اول درس میدانند. شاگردانی که درسشان خوب بود، به نام «خلیفه» (دستیار معلم) نامیده میشدند. به همراه مترجمین یاد شده به کلاس دوم و سوم آنها درس میدادند. معلمان علاوه بر وظایف آموزشی خود در دارالفنون کارهای متنوع دیگری هم انجام میدادند. در محوطه مشق نظامی میدادند که غیر دانش آموزان هم میتواستند، در آن شرکت کنند.
مجلس حافظ الصحه
در دارالفنون هفتهای یکبار شورای طبی یا مجلس «حافظ الصحه» تشکیل میگردید که درباره امراض مسری و شیوع آنها در شهرهای مختلف ایران بحث شده و تصمیماتی برای جلوگیری و درمان این امراض اتخاذ میشد و به دولت ابلاغ میگردید. حکام ایالت و ولایت با اعضاء مجلس حافظ الصحه پیوسته مکاتبه داشتند و موظف بودند، صورت متولدین و همچنین امراض شایعه قلمرو حکومتی خود را گزارش دهند. اعضای این مجلس با مامورین بهداری عراق عرب و دولت عثمانی نیز در تماس بودند و برای جلوگیری امراض شایع با یکدیگر مشارکت میکردند.
روسای دارالفنون
مدرسه دارالفنون به دلیل تاریخی بودن، روسای متعددی داشته است که هر یک از این روسا از جمله مقامات بزرگ کشوری بوده اند که به ترتیب از قرار زیر خواهند بود:
– میرزا محمد علی خان شیرازی که سمت وزارت امور خارجه را داشته است.
– عزیز خان مکری سمت سردار کل یا همان وزیر جنگ را داشته است.
– میرزا محمد خان امیر تومان
– علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه که به عنوان اولین وزیر علوم ایران شناخته می شود.
– رضا قلی خان هدایت پس از 18 سال ناظم بودن رئیس مدرسه شد
– علی قلی خان هدایت فرزند رضاقلی خان هدایت از جمله رئیسان حرفه ای دارالفنون بوده است که بعدها به مخبرالدوله ملقب شد.
– جعفر قلی خان هدایت که برادر کوچک علی قلی خان هدایت بوده و به مخبر الملک ملقب بود.
– محمد حسین خان ادیب الدوله
– رضاقلی هدایت پسر جعفر قلی خان هدایت
زمان کار دارالفنون
مدرسه از ساعت ۸ صبح تا ۳ بعدظهر باز بود. درسهای روزانه در سه قسمت دروس صبح، قبل از ظهر و بعد از ظهر تدریس میشد. تا سال ۱۲۷۷ه.ق.(۱۲۴۰ش) روزهای اعیاد ملی و مذهبی و ایام سوگواری و روزهای دوشنبه و جمعه هر هفته و ایام ماه رمضان مدرسه تعطیل بود و چون در مدت یک سال ۱۸۰ روز مدرسه باز بود، تحصیل شاگردان پیشرفت زیاد نداشت. «اعتضادالسلطنه» وزیر علوم و رئیس مدرسه که مردی دانا و معارف پرور بود، تعطیلی روزهای دوشنبه را برداشت و تعطیلات دیگر را نیز محدود کرد.
کتابخانه
بنا به گفتهی علیقلی مخبرالدوله که در آغاز مسئول کتابخانه دارالفنون بود، کتابخانه کتابهای کمی داشت. با افزوده شدن کتاب از سوی استادان و دانشجویان، همچنین کتابهای تاریخ اروپایی، کتابخانه بزرگتر شد. اهدای کتاب نیز در رشد کتابخانه مؤثر بود. برای نمونه، ۱۲۴۲، اعتضادالسلطنه کتابخانهاش را که کتابهایی به زبانهای فارسی و اروپایی داشت به دارالفنون بخشید. دهه ۱۳۱۰ که کتابخانه ملی ایران تأسیس شد، گنجینه دارالفنون به آن منتقل شد. از تأسیس کتابخانه مبارکه دارالفنون تا ۱۳۵۷، نام کتابخانه دارالفنون چنین بودهاست.
-کتابخانه مبارکه دارالفنون
-کتابخانه معارف
-کتابخانه معرف عمومی
-کتابخانه معارف فنی
-کتابخانه فردوسی
علیقلیخان مخبرالسلطنه، وزیر علوم، نخستین کتابدار دارالفنون بود و ۱۲۳۸ (خورشیدی)، ناصرالدینشاه او را کتابدار دارالفنون کرد.۱۲۳۲، شاهزاده اعتضادالسلطنه، مجموعهای از کتابهای فارسی و خارجی را تهیه کرد و در کتابخانه دارالفنون (کتابخانه معارف عمومی) قرار داد.
طرز اداره دارالفنون
دارالفنون اساسا موسسهای درباری بود. به همین جهت عمدتا تحت نظارت دربار و شاه بود، که اختیار آن را داشت که هر تصمیمی بگیرد. حقوق معلمان و خدمتگزاران مدرسه از خزانه سلطنتی پرداخته میشد و هزینه قسمت نظامی آن از بودجه مخصوص نظام تامین میگردید.
امیرکبیر پیش از عزلش از سمت صدارت، «میرزا محمدعلی خان شیرازی» وزیر امور خارجه، را به ریاست دارالفنون برگزید. دارالفنون از آغاز با وزارت امور خارجه در ارتباط بود. این رابطه از آنجا ناشی میشد که استخدام معلمان خارجی موضوعی مربوط به سیاست خارجی قلمداد میشد و نمایندههایی از وزارت امور خارجه آن را هدایت میکردند.
علاوه بر مقام ریاست اداره کنندگان دارالفنون شامل یک ناظم، یک کتابدار، یک مباشر، یک مستوفی (حسابدار) یک ناظر، یک موذن و تعدادی نگهبان و خدمتکار میشدند. «ناصرالدین شاه» «رضا قلیخان هدایت» را برای ناظمی انتخاب کرد.
نخستین گروه فارغالتحصیلان
نخستین دوره دارالفنون در سال ۱۲۳۷ه.ش. پایان یافت و آن هنگامی بود که نخستین گروه دانشآموزان امتحان نهایی خود را دادند. ۸۵ دانش آموز در دوره نخست فارغالتحصیل شدند. بنابراین رشته تحصیلی ۲۹ دانش آموز توپخانه، ۱۲ نفر پیاده نظام، ۴ نفر سواره نظام، ۲۰ نفر ریاضی و مهندسی، ۱۷نفر پزشکی و ۴ نفر علوم طبیعی و اولین گروه از معلمان دارالفنون که اسامی آنان در روزنامه وقایع اتفاقیه درج شد، به این شرح بودند: معلم علم توپخانه، عالیجاه مسیو کرشش، معلم علم پیاده، علیجاه مطراتسو ایتالیایی، معلم علم سوارهنظام، موسیو نمیرو، معلم درس فرانسه، موسیو ریشارد، معلم علم معادن موسیو نمساوی، معلم علم طب، موسیو پولاک، معلم علم طبیعی، فوکتی، معلم درس فارسی و عربی عالی جناب شیخ محمد صالح است که مردی زاهد و مقدس است.
دارالفنون در عصر حاضر
امروزه از ساختمان دارالفنون برای یک مرکز اداری استفاده می شود. بنای اصلی دارالفنون مورد بازسازی های متعددی قرار گرفته و امکان بازدید از آن برای همگان وجود خواهد داشت. این مدرسه علاوه بر گردشگران خارجی برای مردم ایران نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. مدرسه دارالفنون توسط آثار باستانی کشور حفظ شده و به همین دلیل هر ساله مورد بررسی قرار می گیرد تا تمامی بخش های آن بافت اولیه خود را حفظ کند.