زیست یازدهم؛ گیرنده های حسی را به همین راحتی یاد بگیر
دنیای جدید، دنیای اینترنت است که به عنوان منبعی برای همه و به ویژه دانش‌آموزان تبدیل شده است که با استفاده از آن هم می‌توانند پاسخ بسیاری از پرسش‌های خود را پیدا کنند و هم درس‌های خود را بهتر یاد بگیرند.
تحریریۀ مدرسه آنلاین تلاش می‌کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.
امروز بحث گیرنده‌های حسی و انواع آن در درس زیست یازدهم را با هم می‌خوانیم.
گیرندۀ حسی چیست؟
گیرندۀ حسی یک یاخته یا بخشی از یک یاخته است که اثر محرک (مثلاً می‌تواند فشار، کشش، دما و … باشد) را دریافت می‌کند. آن اثر محرک به پیام عصبی تبدیل می‌شود. هر محرک یک گیرندۀ حسی ویژه‌ای را تحریک می‌کند. گیرنده‌های حسی‌ای که ما داریم گوناگون و متفاوتند ولی بر اساس نوع محرک می‌توانیم آن را به پنج قسمت تقسیم کنیم: مکانیکی – شیمیایی – دمایی – نوری – درد.
اثر محرک ها توسط حواس ( یاخته، ساختار، اندام) دریافت می شود. حواس می تواند اثر محرک را به شکل پیام عصبی در آورد و آن را به دستگاه عصبی _ مرکزی ارسال کند. پیام‌های عصبی توسط دستگاه عصبی _ مرکزی مورد پردازش قرار می‌گیرد و در صورت لزوم دستگاه عصبی _ مرکزی به محرک پاسخ می‌دهد.
انواع گیرنده های حس
1_ یک یاخته ی غیر نورون باشد
مانند گیرندۀ چشایی زبان
در این صورت نورون حسی، پس سیناپسی است.
حس چشایی و زبان
2_ می‌تواند نورون باشد. (نورون تمایز یافته و تغییر شکل داده)
مانند گیرندۀ نوری در چشم.
در این صورت نورون حسی پس سیناپسی است.
یاخته‌های گیرندۀ نور ( گیرندۀ حس )
3_ می‌تواند دندریت یک نورون حسی باشد.
مانند گیرندۀ فشار در پوست
در این صورت نورون حسی، پیش سیناپسی است.
پوست ( انواع گیرندۀ حس )
نکته: درک، عملی آگاهانه است که توسط مخ انجام می‌شود. اگر غیر آگاهانه باشد توسط سطوح پایین تر از مخ (نخاع، ساقۀ مغز و …) انجام می‌شود.
انواع گیرنده:
الف_ گیرنده‌های شیمیایی؛ بینی و زبان
ب_ گیرنده‌های دما ؛ پوست، بخش‌هایی از درون بدن (حساس به تغییرات دمای درون بدن و خون) به دو دسته تقسیم می‌شود:
گیرندۀ گرما
گیرندۀ سرما
پ_ گیرنده‌های مکانیکی؛ گیرندۀ فشار در پوست، گیرندۀ فشار خون در دیواره رگ‌ها
ت_ گیرندۀ نوری؛ در لایۀ شبکیۀ چشم قرار دارد و توسط امواج نوری تحریک می‌شود.
ث_ گیرندۀ درد؛ پوست، دیوارۀ سرخرگ.
انواع گیرنده
1_ گیرنده‌هایی که فقط توسط یک نوع محرک تحریک می‌شود؛ مانند گیرندۀ نوری که محرک آن نور می‌باشد.
2_ گیرنده‌هایی که با بیش از یک نوع محرک تحریک می‌شود؛ مانند گیرندۀ درد که محرک آن می‌تواند سرمای شدید، گرمای شدید، مواد شیمیایی، بریدگی و آسیب بافتی باشد.
نکته: درون پوشش پیوندی گیرندۀ فشار، گرۀ رانویه وجود دارد.
گیرندۀ فشار (حس)
حواس ویژه:
شامل گیرنده‌های حسی است که در اندام‌های حسی سر به صورت متمرکز قرار دارد و در سراسر بدن پخش نشده است.
تقسیم‌بندی حواس ویژه:
1_ حس بینایی؛ شامل گیرنده های نوری است.
2_حس شنوایی؛ شامل گیرنده های مکانیکی است.
3_حس چشایی؛ شامل گیرنده های شیمیایی است.
4_ حس بویایی؛ شامل گیرنده های شیمیایی است.
5_ حس تعادل؛ شامل گیرنده ی مکانیکی است.
نکته: حواس پیکری، شامل گیرنده‌های حسی است که در اندام خاصی قرار ندارد بلکه در بخش‌های مختلف بدن پخش شده است.
نکته: گیرندۀ همۀ حواس پیکری شامل دندریت نورون حسی است.
گیرنده‌های تماس
بیش از یک نوع است. ( گیرنده‌های تماس به سه دستۀ فشار، ارتعاش و لمس تقسیم می شود.)
هر جا که تعداد گیرنده‌های تماس کمتر است، پوست آن قسمت نسبت به محرک‌های مکانیکی حساسیت کمتری دارد.
نکته: گیرندۀ لمسی، لمسی بوده و با ضعیف ترین محرک تحریک می‌شود.
نکته: گیرندۀ فشار به محرک قوی‌تری برای تحریک شدن نیاز دارد چون در عمق است.
گیرنده‌های پوست
دو لایه دارد:
1_ لایۀ بیرونی؛ اپی درم نام دارد. شامل چندین لایۀ یاختۀ پوششی است که خارجی‌ترین یاخته‌های آن مرده است و به تدریج می‌ریزد.
2_ لایۀ درونی؛ درم نام دارد. درم شامل:
بافت پیوندی رشته‌ای
عروق خونی
پیاز مو
ماهیچۀ صاف متصل به پیاز مو
غدد عرق: مجرای غدۀ عرق از لایه‌های درم، غشا پایه و اپی درم می‌گذرد و توسط منفذ عرق به سطح پوست راه می‌یابد. مجرای غدۀ عرق هر چه به سطح پوست نزدیک‌تر می‌شود، قطرش کمتر می‌شود.
لایه‌ای که بلافاصله زیر اپی درم قرار دارد غشا پایه می‌باشد که یکنواخت نیست و حالت موج‌دار دارد.
یاخته‌های پوششی اپی درم وارد درم شده و اطراف ریشۀ مو را در بر می‌گیرند.
منافذ پوست
در پوست دو نوع منفذ داریم:
1_ منفذ عرق
2. منفذی که مو از آن خارج می‌شود.
در درم عروق خونی هر چه به سطح نزدیک‌تر می‌شوند، قطرشان کمتر می‌شود. در اپی درم عروق خونی نداریم ولی پایانۀ عصبی داریم.
نکته: هر محرکی که گیرنده‌های عمقی تماس را تحریک کند حتماً گیرنده‌های سطحی حس تماس را هم تحریک می‌کند.
نکته: هر محرکی که گیرنده‌های سطحی حس تماس را تحریک کند، بسته به شدت آن محرک ممکن است گیرنده‌های عمقی حس تماس را تحریک کند یا تحریک نکند.
نکته: اطلاعات گیرنده‌های دمایی به هیپوتالاموس می‌رود.
حس وضعیت
در یک لحظه چشمتان را ببندید، مغز می‌فهمد که دستتان کجاست، پاهایتان کجا قرار دارد و… این حس وضعیت است. پیام‌های گیرنده‌های وضعیت به مخچه می‌روند.
انواع گیرندۀ مکانیکی:
1_ گیرندۀ لمس؛ پوست، نوک انگشتان، لب
2_ گیرندۀ فشار؛ پوست، دیوارۀ رگ ها
3_ گیرندۀ ارتعاش؛ گوش
4_ گیرندۀ وضعیت؛ ماهیچۀ اسکلتی، زردپی، کپسول
گیرنده‌های پیکری: فشار، لمس، وضعیت، o2 ، co2 و H ، دمایی، درد.
گیرنده‌های ویژه: نور، چشایی، ارتعاش.
منبع: دنیای زیست
