انواع مفعول در زبان فارسی با مثال

اینترنت و پایگاه‌های مختلفی در این روزها وجود دارد که دانش‌آموزان با مراجعه به آنها می‌توانند در س‌های خود را مرور کنند، نکات آن را یاد بگیرند و در دروسی که ضعیف هستند قوی شوند.

تحریریۀ مدرسه آنلاین تلاش می کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.

امروز به بحث گروه مفعولی، نهاد مفعولی و … در زبان فارسی می‌پردازیم.

در توضیحات مفعول، به معرفی مفعول، راه تشخیص آن، جایگاهش در جمله و … پرداختیم. امروز «گروه مفعولی»، «نهاد مفعولی»، «مفعول بی‌واسطه» و … را توضیح می‌دهیم.

گروه مفعولی

مفعول غالباً از یک اسم، ضمیر یا صفت تشکیل می‌شود، امّا گاهی این کلمات همراه با وابسته‌هایی می‌آیند و یک گروه مفعولی را تشکیل می‌دهند. واژه‌های پی در پی را كه در جمله به اتفاق هم يك نقش دستوری ايفا می‌كنند، گروه می‌نامند .
مثال برای گروه مفعولی:

در جملۀ «علی کتاب دوستش را آورد»، گروه مفعولی «کتاب دوستش» است که هستۀ آن «کتاب» است.

در جملۀ «مدیر مدرسۀ احمد، دانش‌آموز پایۀ پنجم را تشویق کرد»، گروه مفعولی «احمد، دانش‌آموز پایۀ پنجم» است که هستۀ آن «احمد» است.

نهاد مفعولی

نهاد مفعولی کلمه‌ای است که برای بخشی از جمله، نهاد و برای بخشی دیگر، مفعولی باشد؛ به عبارت دیگر کلمه‌ای‌ است در جملۀ مرکب، که در یکی از جمله‌های پایه یا پیرو، نهاد است و در دیگری، مفعول. مانند کتاب در دو جملۀ زیر:
کتابی خریده‌ام که خواندنی است. 
کتابی که خریده‌ام خواندنی است.

مثالی دیگر:

در جمله «پرنده‌ای که آورده‌ام، بازیگوش است»، «پرنده» نهاد جمله پایه (بازیگوش است) خواهد بود. در این موارد، بعد از مفعول «را» نمی‌آید.

در جمله «پرنده‌ای آورده‌ام که بازیگوش است»، کلمه «پرنده» مفعول جمله پایه (پرنده‌ای آورده‌ام) است و نقش مسند الیه یا نهاد جمله پیرو (بازیگوش است) را نیز دارد.

مفعول بی‌واسطه

مفعول بر دو قسم است: بی‌واسطه و با واسطه

مفعول بی‌واسطه يا مستقيم: آن است كه معنی فعل را بی‌واسطه حرفی از حروف اضافه تمام كند:

زهرا كتاب را آورد.

همي تا كند پيشه، عادت همی كن/ جهان مر جفا را تو مر صابری را

مفعول بی‌واسطه را می‌توان با مطرح کردن پرسشِ «چه چیزی را؟» تشخیص داد.

مفعول باواسطه يا غير مستقيم: آن است كه معنی فعل را با واسطۀ حرفی از حروف اضافه تمام كند:

از بدان بپرهيز و با نيكان در آميز. مردمان را به زبان زيان مرسان.

حالت اضافه: آن است كه اسم مضاف اليه واقع شود:

درخت دوستی بنشان كه كام دل به بار آرد/ نهال دشمنی بركن كه رنج بي‌شمار آرد

تركيب اضافی (مضاف و مضافٌ اليه): درگروه اسمی هرگاه پس از هسته، كسره بيايد و سپس اسمی ديگر قرار گيرد، اولی را مضاف و دومی را مضافٌ اليه می‌خوانيم.

كتاب زهرا ، باغ پدر ، پيراهن من ، شهر شيراز ، دست علی و….

مضافٌ‌اليه گاهی يكی است: زنگ درس ، تاج خروس ، نيش كژدم و…

و گاهی متعدّد: مسعود سعد سلمان، خزانۀ دولت ايران و ….

چگونه مفعول را در جمله تشخیص بدهیم؟

بارزترین مشخصۀ مفعول کلمه «را» است. اما به یاد داشته باشید که کلمه «را» در زبان و ادبیات فارسی می‌تواند کاربردهای مختلفی مانند فک اضافه داشته باشد؛ علاوه بر این، «را» می‌تواند در برخی جملات از کنار مفعول حذف شود. برای تشخیص مفعول  سؤال‌های «چه کسی را؟» و «چه چیزی را؟» را بپرسید.

مثال: احمد ماشین را شست.

– احمد چه چیزی را شست؟

– ماشین را

بنابراین در این جمله، کلمۀ «ماشین» مفعول است.

آیا مفعول می‌تواند از جمله حذف شود؟

گاهی مفعول می‌تواند از جمله حذف بشود و مخاطب از معنای موجود در بافت کلام و با توجه به پیشینه گفتگو می‌تواند معنای یک جمله با فعل متعدّی را حدس بزند.

مثال: 

-تو نوشتی؟

– بله همۀ تکالیفم را خودم نوشتم.