توضیح استعاره به زبان ساده با ذکر مثال

امروز فضای مجازی و بستر اینترنت به یکی از مراجع مهم برای دانش آموزان تبدیل شده است تا با مراجعه به آن پاسخ بسیاری از پرسش های خود را بیابند.

تحریریۀ مدرسه آنلاین تلاش می‌کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.

امروز بحث استعاره را از درس علوم و فنون ادبی پایۀ یازدهم با هم می‌خوانیم.

استعاره چیست؟

گاهی مجاز بر بنیاد شباهت استوار است و علاقه و پیوند بین معنای حقیقی و غیرحقیقی، علاقۀ مشابهت است؛ این نوع مجاز را، استعاره می‌گویند. استعاره، یعنی عاریت و وام گرفتن. در اصطلاح ادبی، استعاره، کاربرد واژه‌ای به جای واژه‌ای دیگر به دلیل شباهت در ویژگی یا صفتی مشترک است. به عبارت دیگر، اگر یکی از دو طرف تشبیه (مشبّه یا مشبّهٌ به) را برگزینیم و طرف دیگر تشبیه را قصد کنیم، استعاره پدید آمده است؛ برای مثال:

با کاروان حلّه برفتم ز سیستان / با حلّه تنیده ز دل بافته ز جان (فرّخی سیستانی)

در این بیت دو بار کلمۀ حُلّه به کار رفته است. در مصراع اوّل حُلّه در معنای حقیقی (جامۀ حریر) به کار رفته و در مصراع دوم آن را به قرینه‌های تنیده ز دل و بافته ز جان در معنای غیرحقیقی (شعر) به کار برده است. دلیل آن هم شباهت این دو از نظر لطافت و نرمی جامۀ حریر و شعر بوده است.

از سویی دیگر می‌توان گفت شاعر، شعر را در لطافت و نرمی به حلهّ تشبیه کرده و مشبّه (شعر) را حذف کرده، مشبّهٌ به (حلّه) را به جای آن آورده است.

همچنین در مثال:

آتش است این بانگ نای و نیست باد / هر که این آتش ندارد، نیست باد (مولوی)

در مصراع نخست، شاعر دو رکن اصلی تشبیه را ذکر کرده؛ اما در مصراع دوم مشبّه به را آورده است که از آن پی به مشبّه می‌بریم.

اگر از چهار رکن تشبیه، دو رکن (مشبّه و مشبّهٌ به) باقی بماند، آرایۀ تشبیه را داریم؛ اگر از دو رکن تشبیه فقط مشبّهٌ به باقی بماند، به آن استعاره آشکار (مصرّحه) و اگر مشبّه، به همراه لوازم یا ویژگی‌های مشبّهٌ به بیاید، استعارۀ پنهان (مکنیّه) می‌گویند.

اقسام استعاره

1- استعارۀ مصرّحه

 استعارۀ آشکار(مصرّحه): در این نوع استعاره تنها مشبه‌به ذکر می‌شود. امّا قرینۀ تشخیص اینکه مشبه‌به در معنای حقیقی به کار نرفته است، هم در جمله وجود دارد.

مثال: پنهان مکن آتش درون را / زین سوخته جان شنو یکی پند

در این مثال «آتش» استعاره از خشم و اعتراض است. (این استعاره در اصل به صورت تشبیه «خشم مانند آتش است» بوده است؛ مشبه(خشم) حذف شده و مشبه‌به (آتش) ذکر شده است).

مثال دیگر: بُتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد / بهار عارضش خطی به خون ارغوان دارد

بت استعاره از یار و معشوق (شاعر ابتدا در ذهن خویش، یار را در زیبایی به بت تشبیه کرده است، سپس مشبه را حذف کرده و فقط مشبه‌به را ذکر کرده و استعاره مصرّحه یا آشکار پدید آورده است). گُل استعاره از چهره (چهرۀ یار مانند گل سرخ است؛ مشبّه حذف شده و فقط مشبّه‌به آمده= استعارۀ مصرّحه یا آشکار). سنبل استعاره از زلف و مو ( موی یار مانند سنبل است؛ مشبّه حذف شده و فقط مشبّه‌به آمده= استعاره مصرّحه یا آشکار).

مثال سوم: گفتا که مرو به غربت و می‌بارید / از نرگس تر، به لاله بر مروارید

در بیت بالا واژه‌های «نرگس»، «لاله» و «مروارید» در معنای اصلی خود به کار نرفته‌اند؛ بلکه به ترتیب استعارۀ آشکار از «چشم،» «چهرۀ زیبا» و «اشک» هستند.

ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالیست / حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالیست

ماه استعاره از معشوق

2- استعارۀ مکنیّه

استعارۀ مکنیه آن است که مشبه به همراه یکی از لوازم و ویژگی «مشبه به» ذکر و خود مشبه به حذف شود .

نکتۀ ۱: گاهی لوازم یا ویژگی مشبه به در جمله به مشبه نسبت داده می‌شود.

مثال: مرگ چنگال خود را به خون فلانی رنگین کرد.

توضیح: «مرگ» را به «گرگی» تشبیه کرده است که چنگال داشته باشد اما خود «گرگ» را نیاورده و «چنگال» که یکی از لوازم و ویژگی گرگ است به آن (مرگ) نسبت داده است.

نکتۀ۲: گاهی لوازم یا ویژگی مشبه به در جمله به مشبه اضافه می‌شود که در ایـن صورت اضافۀ استعاری است. .

مثال: سر نشتر عشق بر رگ روح زدند یک قطره از آن چکید و نامش دل شد.

توضیح: «روح» را به بدنی تشبیه کرده که «رگ» داشته باشد و «رگ» را که یکی از ویژگی های «مشبه به»است به «روح» اضافه کرده است.

اضافۀ استعاری

یکی از انواع ترکیبات اضافی، اضافۀ استعاری است. اگر نویسنده مضاف‌ٌالیه را به مضاف تشبیه نکند، بلکه به چیزی تشبیه کند که مضاف از زیرشاخه‌های مضاف‌ٌالیه باشد، آنگاه آن ترکیب یک اضافۀ استعاری است. در واقع مضاف در این ترکیب‌ها به معنای واقعی خود نمی‌آید و ما مضاف‌ُالیه را به چیز یا کسی تشبیه می‌کنیم که زیر مجموعه‌ای از مضاف باشد ولی برای مضاف‌ٌالیه به معنای واقعی به‌کار نرود و یک تصویر یا خیال باشد. به بیانی دیگر اضافۀ استعاری زمانی رخ می‌دهد که پدیده‌ای طبیعی، صفتی انسانی بگیرند.

دیشب به سیل اشک ره خواب می‌زدم/نقشی به یاد خط تو بر آب می‌زدم

راه تشخیص اضافۀ تشبیهی و استعاری

اضافۀ تشبیهی و استعاری با هم مرتبط و مشابه هستند. یکی از ساده‌ترین راه‌های تشخیص اضافه تشبیهی آن است که در ابتدا جای کلمات را با هم عوض کنیم و سپس بین دو کلمه، مانند را اضافه کنیم و در انتها، فعل است را قرار می‌دهیم، اگر جمله معنا داشت، این ترکیب اضافۀ تشبیهی است و اگر معنایی نداد اضافۀ استعاری است.