پایان جشن گاهنبار همسپتمدم و آغاز جشن نوروز در ایران باستان

امروز فضای مجازی و بستر اینترنت به یکی از مراجع مهم برای دانش آموزان تبدیل شده است تا با مراجعه به آن پاسخ بسیاری از پرسش های خود را بیابند.

تحریریه مدرسه آنلاین تلاش می کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.

امروز  جشن گاهنبار همسپتمدم از جشن‌های ایران باستان را با هم می‌خوانیم.

موضوع آفرینش یا خلقت نخستین یکی از مهم‌ترین مسائلی است که در اسطوره‌های اقوام و ملت‌های گوناگون جهان مورد توجه قرار گرفته و هر کدام، آفرینش جهان را به گونه‌ای تصور کرده‌اند.

در سنت مزدیسنا و نوشته‌های پهلوی آمده است، اهورامزدا جهان را در شش مرحله و در طی یک سال به ترتیب آسمان، آب، زمین، گیاه، حیوان و انسان را بیافرید.

در ایران باستان، علاوه بر جشن‌های رایج و معروف، شش جشن بزرگ فصلی به نام جشن‌های گاهنبار برگزار می‌شده است که سالگرد آفرینش این شش پیش نمونه جهان هستی، یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، جانور و انسان توسط اهورامزداست.

معمولاً این جشن‌ها به صورت جشن‌های پنج روزه برگزار می‌شده است و واپسین روز جشن مهم‌ترین روز آن است. این جشن‌ها، با نام «جشن‌های گاهنبار( گهنبار) » معروفند که با فاصله‌های نابرابر در یک سال قرار دارند.

این جشن‌ها تا به امروز نزد زرتشتیان ایران و همچنین پارسیان هند به همان اهمیت پارینۀ خود بر جای مانده است. در اوستا (خرده اوستا؛ آفرینگان گاهنبار) از فضیلت و شرافت این شش جشن بزرگ سال سخن رفته است.

در مزدیسنا و اسطوره‌های کهن ایرانی، از آفرینش انسان به عنوان ششمین و آخرین آفریدۀ مرئی و گیتیایی اهورامزدا سخن رفته که در طی ششمین گاهنبار سال، آفریده شده است.

آفرینش انسان، بهترین و زیباترین مورد آفرینش است. چون پیش نمونۀ انسان آفریده می‌شود که نیای آدمیان است، آفرینش اهورایی را پاسداری خواهد کرد و رقیبی برای اهریمن و آفریده های زیانکارش خواهد بود.

ششمین گاهنبار سال که در آن انسان آفریده شده است، گاهنبار هَمَسپَتمَدَم (هَمَسپَثمَیِدَیَه) نام دارد و هنگام این جشن، سیصد و شصت و پنجمین روز سال است، البته چون مدت جشن‌های گاهنبار پنج روز طول می‌کشد، زمان برگزاری آن از سیصد و شصتمین تا سیصد و شصت و پنجمین روز سال است.

در گاه شماری امروزی هنگام‌ این جشن ۲۵ تا ۲۹ اسفند است، اما در گاه شماری زرتشتیان هنگام این جشن در روزهای اندرگاه یا پنجه دزدیده است، معنی همسپتمدم (همسپثمیدیه)، درست آشکار نیست. نریوسنگ آن را به «خلقت همه گروهان» و کانگا آن را به معنی «برابر شدن ساعات روز و شب» معنی کرده است.

هنگام این گاهنبار سیصد و شصت و پنجمین روز سال است که شب آن در آغاز اعتدال بهاری دوازده ساعت و روز نیز دوازده ساعت می‌شود. از این گاهنبار در اوستا با صفت «اَرِتُوکَرِثنَه» یاد شده که به معنی «انجام دهنده تکالیف دینی» است.

معنای این واژه بنا بر نوشته پهلوی بندهش «حرکت همه سپاه» است این جشن در اصل اسطوره‌ای خود، آیین فرود آمدن دسته جمعی فروهرها یا ارواح درگذشتگان، از برای سرکشی از بازماندگانِ خود به زمین هست. که صفت گُرد و حافظ گیتی برای آنان آمده است.

چنانچه در فروردین یشت آمده:«فروهرهای نیک توانای مقدسین را می‌ستاییم که در هنگام «همسپتمدم» از آرامگاه‌های خود به بیرون شتابند. در مدت ده شب پی‌درپی در این جا برای آگاهی یافتن بسر برند».

جشن نوروز ایرانیان که در آغاز فروردین ماه برگزار می‌شود، هم زمان با پایان جشن گاهنبار همسپتمدم است و آیین‌هایی که در آن به جای می‌آورند، همه نشانه‌های آن جشن را به گونه ای نمادین در خود دارد.

گاهنبارها اهمیت تقویمی دارند و آخرین آنها، یعنی گاهنبار همسپتمدم، که جشن آفرینش انسان است، به جشن نوروز می‌پیوندد. البته باید توجه داشت که یکی از علت‌های دینی برگزاری جشن نوروز، همین گاهنبار همسپتمدم یا جشن آفرینش انسان و گرامی داشت ارواح و فروهر در گذشتگان بوده است که ماه آغاز سال فروردین، نیز به نام این فروهرها نام گذاری شده است.

در میان زرتشتیان برگزاری آیین گاهنبارها و شرکت در آنها از واجبات و ترک آن موجب گناه بوده است. در کتاب روایات داراب هرمزدیار آمده است که، چون مردم در این پنج روز گاهنبار کنند چندان ثواب و مزد باشد که کسی، سراسر جهان و آنچه در آن است به خیرات از برای ر‌وان خویش به نیازمندان و بینوایان داده باشد.

منابع:

دانشنامۀ ایران باستان؛ هاشم رضی؛ جلد چهارم.
دانشنامه مزدیسنا؛ دکتر جهانگیر اوشیدری.
اوستا؛ گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه.
اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته های پهلوی؛ دکتر رحیم عفیفی.
فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی؛ دکتر محمد جعفر یاحقی.
یشت ها؛ جلد نخست؛ شادروان استاد ابراهیم پور داوود.
جهان فروری؛ دکتر بهرام فره‌وشی.
زبان، فرهنگ و اسطوره؛ دکتر ژاله آموزگار.
ادیان و مذاهب در ایران باستان؛ دکتر کتایون مزدا پور و همکاران ؛ انتشارات سمت.