بن و ساختمان فعل در زبان فارسی با مثال
امروز فضای مجازی و بستر اینترنت به یکی از مراجع مهم برای دانش آموزان تبدیل شده است تا با مراجعه به آن پاسخ بسیاری از پرسش های خود را بیابند.
تحریریۀ مدرسه آنلاین تلاش می‌کند تا در این بخش اطلاعات به روز و مستندی را پیرامون موضوعات درسی تهیه و در اختیار کاربران فضای مجازی قرار دهد.
امروز فعل و اقسام آن را در زبان فارسی می‌خوانیم.
فعل چیست؟
فعل واژه‌ای است که بر انجام دادن کاری یا اتفاق افتادن چیزی یا داشتن حالتی در گذشته، حال و آینده دلالت می‌کند. فعل معمولاً در آخر جمله می‌آید. عبارتی که در آن فعل وجود نداشته باشد، جمله نیست.
بن و شناسۀ فعل
ابتدا می‌خواهیم با دو مفهوم بن و شناسۀ فعل آشنا شویم. شش صورت فعل «آوردن» را در نظر بگیرید: آوردم، آوردی، آورد، آوردیم، آوردید، آوردند. می‌بینیم که بخش ثابت «آورد» در همه صورت‌ها بدون تغییر وجود دارد. به این بخش ثابت، «بن فعل» یا «ماده فعل» می‌گوییم. در واقع، بن فعل حاوی معنی اصلی فعل است.
اما آن بخش از شش صورت فعل بالا که تغییر می‌کند و از روی آن می‌توانیم شخص و مفرد یا جمع بودن فعل را تشخیص دهیم، «شناسۀ فعل» نام دارد.
بن ماضی و بن مضارع
بن فعل، بخش ثابت فعل است که شناسه می‌پذیرد و شکل تازه‌ای از فعل را می‌سازد. برای مثال، در شش صیغه از فعل رفتن، جزء «رو» که بن مضارع از فعل رفتن است، ثابت می‌ماند که در ترکیب با یکی از شناسه‌های َم، ی، َد، یم، ید، َند صورت و معنای تازه‌ای یافته می‌یابد.
بن فعل در صیغه‌های مختلف یکسان است و تغییر نمی‌کند. هر فعل دو بن دارد که با هریک از آن‌ها یک دسته صیغه ساخته می‌شود.
بن ماضی
برای یافتن «بُن ماضی» بدین صورت عمل می‌کنیم:
-
ابتدا «مصدر» فعل مورد نظر را می‌نویسیم:
فعل ــــــــــ مصدر
می‌روم رفتن
-
سپس از آخر «مصدر» حرف «ن» را حذف می‌کنیم:
مصدر ــــــــــ بُن ماضی
رفتـن رفت
واژۀ باقی مانده یعنی «رفت» همان «بُن ماضی» است که برای ساخت فعل های ماضی و دیگر واژگان مُشتق از آن استفاده می‌شود.
مثال های دیگری برای «بُن ماضی»:
فعل مورد نظر ـــــ مصدر ـــــ بُن ماضی
می‌گفت ـــــ گفتن ـــــ گفت
شنیدیم ـــــ شنیدن ـــــ شنید
دانسته‌اید ـــــ دانستن ـــــ دانست
نوشتند ـــــ نوشتن ـــــ نوشت
خواندی ـــــ خواندن ـــــ خواند
بن مضارع
برای تشخیص یا استخراج بن فعل مضارع در فعل‌های صرف شده، می‌توان دو راه را امتحان کرد:
۱- بن مضارع را فعل امر بدون ب دانسته‌اند. بنابراین اولین و ساده‌ترین روش ساخت بن مضارع، ساختن فعل امر و حذف ب از آن است. برای مثال از مصدر فعل خوردن فعل امر بخور ساخته می‌شود، ب از ابتدای آن برداشته می‌شود و کلمۀ باقیمانده خور است.
مصدر فعل ← فعل امر ← حذف ب از سر فعل امر ← بن مضارع
ماندن ← بمان ← مان
رفتن← برو ←رو
گرفتن← بگیر← گیر
۲- در روش دوم، شناسه‌ها و سازه‌های زمان‌ساز را از فعل صرفی حذف می‌کنیم. آنچه باقی می‌ماند، همان جزء ثابتی است که در همه صیغه‌ها تکرار شده است. مثلاً درباره فعلِ می‌خوانیم، اگر می استمراری و شناسه‌ها را حذف کنیم، آنچه باقی می‌ماند کلمه خوان است.
مثال‌های دیگر برای بن مضارع:
رسیدن رس
دوشیدن دوش
خواندن خوان
ساختمان فعل
فعل‌های زبان فارسی از نظر ساختمان به سه دسته ساده، پیشوندی و مرکب تقسیم می‌شوند.
فعل ساده
«فعل ساده» فعلی است که از یک بن مشخص ساخته شده و قابل تجزیه نیست. بردن، رفتن، آمدن، خوردن و… از این دسته فعل‌ها هستند.
فعل پیشوندی
گاهی فعل از یک پیشوند به علاوه یک فعل که از یک بن اصلی تشکیل شده به دست می‌آید؛ به گونه‌ای که افزودن پیشوند معنی فعل اصلی را تغییر می‌دهد. مثلاً فعل ساده «آمدن» را در نظر بگیرید. با این فعل، می‌توان فعل‌های پیشوندی زیر را ساخت:
در آمدن: وارد شدن
فرود آمدن: پیاده شدن
باز آمدن: بازگشتن
و…
فعل مرکب
فعل‌های مرکب از ترکیب یک اسم یا صفت با یک فعل ساخته می‌شوند، به گونه‌ای که مجموع کلمات آن‌ها تنها یک معنی واحد خواهد داشت:
نام + نهادن: نامیدن
سؤال + کردن: پرسیدن
آسوده + شدن: آسودن
و…
